Zarys dziejów miasta

Kożuchów należy do jednych z najstarszych miast Środkowego Nadodrza. Prawdopodobnie we wczesnym średniowieczu istniał tu gród, który wchodził w skład państwa plemiennego Dziadoszan.

Kożuchów mógł być jednym z dwudziestu grodów dziadoszańskich, wymienionych przez tzw. Geografa Bawarskiego. W pobliżu grodu krzyżowały się ważne szlaki handlowe wiodące z Wrocławia do Krosna oraz z Poznania do Głogowa. Korzystne położenie grodu sprawiło, że w jego pobliżu rozwinęła się osada targowa, która według tradycji już w 1125 r. posiadała swój kościół.

Po raz pierwszy nazwa Kożuchowa (Diegotrych castelanus in Cosuchov) pojawiła się w dokumencie księcia głogowskiego Konrada I w 1273 r. Wtedy Kożuchów był już prawdopodobnie w pełni ukształtowanym miastem i znajdował się w granicach księstwa głogowskiego. W drugiej połowie XIII wieku nastąpił znaczny napływ kolonistów niemieckich do miast. Sprzyjały temu przywileje nadawane przez księcia Henryka III i translokacja prawa, którą przeprowadzono na prawie magdeburskim. Od tego czasu rola czynnika niemieckiego w mieście była coraz większa. Potwierdzeniem bardzo korzystnej sytuacji prawnej Kożuchowa było pojawienie się niemieckiej nazwy miasta-Freystad (niem. frey-wolny), która stopniowo wypierała nazwę polską.

Kożuchów - otoczona murami część średniowiecznego miasta(wg S. Kowalskiego i J. Muszyńskiego)

Podstawą gospodarki mieszkańców Kożuchowa w średniowieczu było rzemiosło i handel. Na terenie miasta działało kilka silnych organizacji cechowych. Wśród nich prym wiedli sukiennicy, tkacze, kuśnierze, rzeźnicy, kowale, stolarze, piwowarzy. Ważna rolę odgrywało również rolnictwo. Uprawiano m. in. zboża i winną latorośl. Ponadto zajmowano się hodowlą owiec. Kożuchowscy kupcy utrzymywali stałe kontakty z miastami całego Śląska i Wielkopolski. Posiadali swoje stałe kramy na targach wielu miast, m. in. w Poznaniu. Przywileje, którymi władcy księstwa obdarowywali miasto sprzyjały jego rozwojowi.

W połowie XV wieku Kożuchów otrzymał prawo bicia własnej monety, co potwierdziło pozycję gospodarczą miasta.
Zachodziły również zmiany urbanistyczne. Miasto obwarowano wysokimi, kamiennymi murami. W latach 1340-1369 z fundacji księcia Henryka V wybudowano nowy kościół parafialny (poprzedni kościół farny spłonął w 1339r.). Kilka lat wcześniej za murami miasta powstał, ufundowany przez Henryka IV, szpital dla ubogich i chorych, a obok niego wzniesiono kościół św. Ducha. Trzecią świątynię, kościół św. Wawrzyńca postawiono w 1403 r. W 1489r. wzniesiono nowy ratusz. Rozrastały się również przedmieścia.

Dynamiczny rozwój miasta hamowany był w XIV-XVII wieku przez liczne kataklizmy: epidemie "czarnej śmierci", klęski nieurodzaju oraz liczne pożary, które niszczyły miasto jeszcze w XVIII wieku.
W średniowieczu Kożuchów był miejscem ważnych wydarzeń politycznych. W drugiej połowie XV wieku miasto było miejscem stałego pobytu książąt głogowskich. Rezydowali tutaj ostatni książęta głogowscy Henryk VIII, Henryk IX i jego syn Henryk XI.

W czasie wojny sukcesyjnej o księstwo głogowskie, Kożuchów dwukrotnie oblegały i zdobywały wojska walczących stron. Na przełomie XV i XVI w. księstwo głogowskie i Kożuchów przeżywały swój ponowny rozkwit. Przyczyniły się do tego działania Jagiellonów, którzy pełnili rolę namiestników Śląska. Książę Zygmunt Jagiellończyk, późniejszy król Polski, usadowił na zamku w Kożuchowie silny oddział, którego zadaniem było zwalczanie panoszącego się w tym rejonie rozbójnictwa. W 1516 r. kożuchowski zamek wszedł w posiadanie Jana von Rechenberga. Za jego rządów wprowadzono w mieście luteranizm.
Szczególnie dotkliwe dla miasta były wydarzenia wojny trzydziestoletniej (1618-48). Z obecnością wojska wiązały się kontrybucje, gwałty, grabieże i liczne pożary, które spopieliły miasto i przedmieścia. Miały miejsce również prześladowania religijne. Po wojnie Kożuchów stracił wiele swoich praw i przywilejów. Spadła również gwałtownie liczba mieszkańców. Powoli jednak miasto podnosiło się z upadku. Odbudowano i przebudowano wiele obiektów min. kościół farny i ratusz.W 1678r. założono wodociągi doprowadzające wodę z okolicznych wzgórz. Rozbudowały się przedmieścia. Na jednym z nich ewangelicy zbudowali swój cmentarz (dzisiejsze lapidarium).W czasie wojny północnej (1700-1621) do Kożuchowa wkroczyły wojska szwedzkie Karola XII. Obecność Szwedów wpłynęła znacząco na położenie ludności wyznania protestanckiego. W 1709 r. za murami miasta wzniesiono koś kościół ewangelicki, a kilka lat później szkołę. W 1740 r. na czele swoich wojsk do miasta wkroczył król pruski Fryderyk II.

Widok miasta z drugiej połowy XVIII wieku. Na pierwszym
planie wysoka baszta i mury obronne z otworami strzelniczymi.

Przejście Kożuchowa pod panowanie pruskie sprzyjało jego rozwojowi. W 1759 r. Kożuchów jak i okoliczne miasta, został splądrowany przez rosyjskie wojska. Rok później miasto strawił pożar, który pochłonął ponad 200 domów wraz z ratuszem. W trakcie odbudowy domów rozpoczęto rozbiórkę zewnętrznych murów obronnych, których budulec użyto do budowy nowych domów. Kilkadziesiąt lat później Kożuchów przeżył następne upokorzenia.

W latach 1806-1807 kożuchowscy mieszczanie "gościli" oddziały Napoleona. Ponownie Francuzi pojawili się w 1813 r. tym razem oprócz kontrybucji miasto musiało się zająć także rannymi żołnierzami. Po odejściu Francuzów przybyli Rosjanie, którzy również zażądali olbrzymiej kontrybucji. Efektem toczących się od XVII do XIX wieku wojen był upadek gospodarczy miasta. Poza tym rodzący się na Śląsku w połowie XIX wieku kapitalizm spowodował, że oparta na średniowiecznych zasadach cechowych gospodarka miasta nie wytrzymała konkurencji z innymi ośrodkami regionu. Chociaż pierwsza fabryka włókiennicza pojawiła się w mieście już w końcu XVIII wieku, rozwój przemysłu w Kożuchowie był już bardzo powolny. Przyczyną tego stanu rzeczy był zarówno brak wody w mieście, jak i sama postawa mieszkańców.

Doświadczeni wojnami mieszkańcy nie zgodzili się bowiem, by przez Kożuchów przebiegała szosa Berlin-Wrocław. Ostatecznie droga, którą rozpoczęto w 1817r., przecięła Nową Sól, a Kożuchów został na uboczu ważnych szlaków komunikacyjnych. W 1849r. rozbudowano ratusz, a w 1869r. Uruchomiono nowy szpital. Władze powiatowe otrzymały nową siedzibę.

W 1909r. wprowadzono elektryczne oświetlenie i uruchomiono wodociągi miejskie, likwidując lampy naftowe oraz drewniane rury i zbiorniki na wodę. Na przełomie XIX i XX wieku rozbudowały się przedmieścia, szczególnie tereny położone po wschodniej stronie miasta. Tam też wzniesiono dworzec kolejowy - w latach 1889-90 Kożuchów otrzymał połączenie kolejowe z Nową Solą i Żaganiem.

W zachodniej części miasta w latach trzydziestych XX wieku powstały obszerne koszary wojskowe. Działania wojenne II wojny światowej ominęły Kożuchów. W listopadzie 1939r. w mieście utworzono szpital dla polskich jeńców wojennych. Kilkunastu zmarłych tu żołnierzy pochowano na cmentarzu (po wojnie powstał cmentarz wojskowy). Pod koniec 1943 r. zorganizowano w mieście filię obozu koncentracyjnego Gross-Rosen. Więźniowie byli zatrudnieni w miejscowych zakładach przemysłowych. Obóz zlikwidowano w przededniu zajęcia miasta przez wojska radzieckie. Na terenie miasta i okolic przebywało również kilkuset polskich robotników przymusowych zatrudnionych w rolnictwie i w warsztatach rzemieślniczych. 14 lutego 1945 r. miasto zajęły wojska radzieckie, a latem tego roku zorganizowano polską administrację.

Po wojnie Kożuchów nadal był siedzibą władz powiatowych, które organizowały m.in. polskie osadnictwo, szkolnictwo, oraz prowadziły akcję wysiedlania ludności niemieckiej. W 1953 r. zlikwidowano powiat kożuchowski, a władze powiatowe przeniesiono do Nowej Soli.

Wpis autorstwa Tomasza Andrzejewskiego i Zdzisława Szukiełowicza)

Zobacz też w projekcie "Poznaj Historię": Kożuchów